ФАРМІРАВАННЕ І РАЗВІЦЦЁ ЧЫТАЦКАЙ ПІСЬМЕННАСЦІ ШКОЛЬНІКАЎ:
ПРАБЛЕМЫ І ШЛЯХІ ІХ ВЫРАШЭННЯ
Л.М.Карпава, настаўніца беларускай мовы і літаратуры
ДУА ”Вялікагацкая сярэдняя школа”
Ці ўмеюць чытаць нашы дзеці? Здаецца, адказ на гэта пытанне відавочны: вя-дома ж, так! Проста чытаць напісанае ўмеюць. Але чытаць удумліва, ацэньваць якасць і значнасць тэксту, здабываць з тэксту патрэбную інфармацыю можа далёка не кожны вучань. Не заўсёды і дарослыя здольныя пры чытанні інфармацыйных тэкстаў, публі-цыстыкі вылучаць факты, падзеі і меркаванні, аналізаваць прачытанае, адсочваць сваё разуменне і карэктаваць яго. Такім чынам, умець чытаць і чытаць пісьменна - не адно і тое ж.
Але ў наша стагоддзе новых інфармацыйных тэхналогій роля кнігі змянілася, любоў да чытання стала "падаць". Дзеці аддаюць перавагу не кнізе, а тэлебачанню, відэапрадукцыі, камп'ютару і, як вынік, школьнікі не любяць, не жадаюць чытаць. Шырокае распаўсюджанне відэа- і камп'ютарнай прадукцыі суправаджаецца адцяс-неннем чытання і пісьмовых тэкстаў, што негатыўна ўплывае на якасць навучання.
Адной з прычын страты цікавасці да чытання з'яўляецца карэнным чынам зменлівая інфармацыйная культура чалавецтва. Мультымедыйныя формы захоўвання, уяўленні і ўспрыманні інфармацыі выцясняюць традыцыйнае чытанне. Чытання не становіцца менш, яно па-ранейшаму галоўная інтэлектуальная тэхналогія, незалежна ад таго, на чым адлюстроўваецца тэкст - на паперы ці на экране, але яно становіцца іншым - не кніжным.
У многім прычына крыецца ў нашым ладзе жыцця, бо працэс сапраўднага чы-тання патрабуе некаторай змены рытму і ўласных звычак. На прывіццё цікавасці да чытання ў дзіцяці непасрэдны ўплыў аказвае стаўленне да чытання ў бацькоў, членаў сям'і.
Базавым гуманітарным прадметам для фарміравання чытацкай пісьменнасці з’яўляюцца ўрокі літаратуры і мовы, пазакласная праца па прадмеце, на якіх можна вырашаць не толькі вузкапрадметныя задачы, але і агульныя для ўсіх прадметаў задачы развіцця вучня.
Прадстаўнікі навуковых кругоў у вобласці сацыялогіі і псіхалогіі даказалі, што менавіта чытанне спрыяе фарміраванню сацыяльна арыентаванай, духоўна сталай, адукаванай асобы, таму каб дасягнуць сусветнага ўзроўню ў навуцы, тэхніцы, культуры і мастацтве, дзяржаве патрэбны людзі, якія чытаюць і думаюць.
Гістарычна тэрмін "пісьменнасць" азначае валоданне прыладай (культурным сродкам), якая дазваляе атрымліваць і перадаваць інфармацыю ў выглядзе пісьмовага тэксту. Кажучы пра чытацкую пісьменнасць, мы жадаем падкрэсліць актыўны, мэта-накіраваны і канструктыўны характар выкарыстання чытання ў розных сітуацыях і для розных мэт.
Словазлучэнне "чытацкая пісьменнасць" з'явілася ў кантэксце міжнароднага тэс-тавання ў 1991 г. У даследаванні РISA "чытацкая пісьменнасць - здольнасць чалавека разумець і выкарыстоўваць пісьмовыя тэксты, разважаць пра іх і займацца чытаннем для таго, каб дасягаць сваіх мэт, пашыраць свае веды і магчымасці, удзельнічаць у сацыяльным жыцці".
Адным з галоўных крытэрыяў узроўню навыку чытання з'яўляецца паўната разумення тэксту. Пра даволі поўнае разуменне тэксту сведчаць наступныя крытэрыі: агульная арыентацыя ў змесце тэксту і разуменне яго цэласнага сэнсу, знаходжанне інфармацыі, інтэрпрэтацыя тэксту, рэфлексія зместу тэксту, рэфлексія на форму тэксту. Згрупаваўшы дадзеныя крытэрыі, вылучаем асноўныя ўменні чытацкай пісьменнасці.
Чытацкая пісьменнасць патрабуе сфарміраванасці ўменняў: 1) знайсці і выбраць (інфармацыю); 2) інтэграваць і інтэрпрэтаваць (паведамленне тэксту); 3) асэнсаваць і ацаніць (змест тэксту і форму тэксту). Названыя ўменні перш за ўсё фарміруюцца на ўроках мовы і літаратуры. На ўроках мовы закладваюцца асновы працы з тэкстам: у вучняў фарміруецца ўяўленне пра тэкст як адзінку звязнага маўлення, разглядаюцца прыметы тэксту, асэнсоўваецца значэнне, будова і моўныя асаблівасці розных тэкстаў: апавядання, апісання, разважання, вывучаецца жанравая і стылістычная разнастайнасць тэкстаў. У працэсе навучання беларускай мове школьнікі вучацца працаваць з тэкстам і інфармацыяй, выкладзенай у ім: вызначаць тэму і асноўную думку тэксту, дзяліць тэкст на часткі і складаць план, даваць тэксту загаловак, выпісваць ключавыя словы і сказы; пераказваць тэксты, ствараць самастойныя выказванні рознай жанрава-стылістычнай прыналежнасці ў вуснай і пісьмовай формах. Шматаспектная праца з тэкстам на ўроках беларускай мовы і літаратуры вучыць: 1) аналізаваць змест і праблематыку тэксту; 2) даваць каментарый да праблемы, выкладзенай у тэксце, і пазіцыі аўтара; 3) выказваць і аргументаваць уласнае меркаванне; 4) паслядоўна і лагічна выказваць свае думкі, выкарыстоўваючы лексічнае багацце мовы і разнастайныя граматычныя формы; 5) афармляць уласнае выказванне ў адпаведнасці з арфаграфічнымі, пунктуацыйнымі, лексічнымі і граматычнымі нормамі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
Пры фарміраванні чытацкай пісьменнасці ў працэсе навучання мове і літаратуры неабходна памятаць, што пісьменнае чытанне выступае асновай любой дзейнасці чалавека не толькі ў час навучання, але і ў розных сферах працы ў будучыні. Таму для фарміравання ўменняў і навыкаў чытання, навыкаў працы з інфармацыяй неабходна на ўроках мовы і літаратуры арганізоўваць працу з тэкстамі рознага зместу, характару і фармату. Неабходна прапаноўваць розныя формы прад’яўлення тэксту (табліцы, схемы, дыяграмы і інш.), якія не толькі выступалі б у якасці ілюстрацыі да пэўных з’яў, заканамернасцей, тэорыі законаў, а патрабавалі пэўнай інтэрпрэтацыі выкладзенай у іх інфармацыі, рэфлексіі або ацэнкі. Запатрабаванымі пры фарміраванні ўмення навыкаў чытацкай пісьменнасці з’яўляюцца і заданні да тэкстаў, якія прапануюць абмеркаванне розных поглядаў на прачытанае, розных пазіцый ацэнцы адных і тых з’яў ці падзей; праца над фарміраваннем уменняў і навыкаў аналітычных разважанняў, разважанняў па аналогіі. Звычайна цяжкімі для вучняў з’яўляюцца заданні, якія патрабуюць суаднесці розныя погляды на пэўныя з’явы ці падзеі, выказаць уласную думку ці даць ацэнку. Пагэтаму выкарыстоўваю у навучанні тэксты афіцыйнага стылю (інструкцыі, аб’явы, рэкламу, анкеты для прыёму на працу і г. д.), якія становяцца актуальнымі ў апошні час і яшчэ не сталі звыклымі для нашых навучэнцаў.
Для фарміравання чытацкай пісьменнасці я выкарыстоўваю розныя тэхналогіі і прыёмы.
Тэхналогія крытычнага мыслення мяркуе выкарыстанне на ўроку трох этапаў.
1 этап- "выклік", на якім вучань ставіць перад сабой пытанне "Што я ведаю?" па дадзенай праблеме.
2 этап - "Асэнсаванне": адказы на пытанні, якія сам паставіў перад сабой на першай стадыі (Што жадаю ведаць?).
3 этап - "Рэфлексія", якая прадугледжвае разважанне і абагульненне таго,” Што даведаўся?" вучань на ўроку па дадзенай праблеме.
Прыём - "Чытанне з прыпынкамі". Матэрыялам для яго правядзення служыць апавядальны тэкст. На пачатковай стадыі ўрока навучэнцы па назве тэксту вызначаюць, пра што пойдзе гаворка ў творы. На асноўнай частцы ўрока тэкст чытаецца па частках. Пасля чытання кожнага фрагмента вучні выказваюць здагадкі пра далейшае развіццё сюжэту. Дадзеная стратэгія спрыяе выпрацоўцы ў навучэнцаў уважлівага стаўлення да пункта гледжання іншага чалавека і спакойнай адмовы ад сваёй, калі яна недастаткова аргументавана ці аргументы апынуліся негрунтоўнымі.
Прыём "Сінквейн". У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра творчую працу па вы-святленні ўзроўня асэнсавання тэксту. Вучні працуюць індывідуальна, у парах і групах. Структура сінквейна: Назоўнік (тэма). Два прыметнікі (апісанне). Тры дзеясловы (дзея-нне). Фраза з чатырох слоў (апісанне). Назоўнік (асацыяцыя).
Прыём "Праца з апытальнікам" ужываю пры ўводзінах новага матэрыялу на этапе самастойнай працы з падручнікам. Дзецям прапануецца шэраг пытанняў да тэксту, на якія яны павінны знайсці адказы. Прычым пытанні і адказы даюцца не толькі ў прамой форме, але і ва ўскоснай, якая патрабуе аналізу і развагі, апоры на ўласны досвед. Пасля самастойнага пошуку абавязкова праводзіцца франтальная праверка дакладнасці і правільнасці знойдзеных адказаў, адсяванне лішняга.
Прыём "Ведаю, пазнаў, жадаю пазнаць" ужываю як на стадыі тлумачэння новага матэрыялу, так і на стадыі замацавання. Напрыклад, пры вывучэнні творчасці Я. Коласа вучні самастойна запісваюць у табліцу, што ведалі пра Я. Коласа і яго творы, што пазналі новага, якія яго вершы і што жадалі б пазнаць. Праца з гэтым прыёмам часцей за ўсё выходзіць за рамкі аднаго ўрока. Графа "Жадаю пазнаць" кліча да пошуку новай інфармацыі, працы з дадатковай літаратурай.
Прыём "Куткі" выкарыстоўваю на ўроках літаратуры пры складанні характа-рыстыкі герояў якога-небудзь твора. Клас падзяляю на дзве групы. Адна група рыхтуе доказы дадатных якасцяў героя, выкарыстоўваючы тэкст і свой жыццёвы вопыт, другая - адмоўных, падмацоўваючы свой адказ цытатамі з тэксту. Дадзены прыём выка-рыстоўваецца пасля чытання ўсяго твора. У канцы ўрока падвожу вынік.
Прыём "Напісанне творчых прац" добра зарэкамендаваў сябе на этапе замаца-вання вывучанай тэмы. Напрыклад, дзецям прапаную напісаць працяг твора, часткі ці самому напісаць казку, верш. Гэта праца выконваецца вучнямі, у залежнасці ад іх узроўню развіцця.
Прыём "Лагічны ланцужок". Пасля чытання тэксту навучэнцам прапаную пабу-даваць падзеі ў лагічнай паслядоўнасці. Дадзеная стратэгія дапамагае пры пераказванні тэкстаў. Гэты прыём можна выкарыстоўваць пры падрыхтоўцы да пераказвання вялікага па аб'ёму твора.
Прыём "Тонкія і тоўстыя пытанні". Дзеці вучацца адрозніваць тыя пытанні, на якія можна даць адназначны адказ (тонкія пытанні), і тыя, на якія адказаць дакладна немагчыма, праблемныя (тоўстыя) пытанні. Дадзеная праца спрыяе развіццю мыслення і ўвагі навучэнцаў, а таксама развівае ўменне задаваць ''разумныя'' пытанні. Класі-фікацыя пытанняў прымушае ўдумвацца ў тэкст і дапамагае лепш засвоіць яго змест.
Прыём "Кластар" выкарыстоўваю для структурызацыі і сістэматызацыі матэ-рыялу. Кластар - спосаб графічнай арганізацыі навучальнага матэрыялу, сутнасць якой складаецца ў тым, што ў сярэдзіне ліста запісваецца ці замалёўваецца асноўнае слова (ідэя, тэма), а па баках ад яго фіксіруюцца ідэі (словы), з ім злучаныя. Прапаную дзецям прачытаць матэрыял і вакол асноўнага слова выпісаць ключавыя, па іх меркаванні паняцці, выразы, формулы. А затым разам падчас гутаркі ці працуючы ў парах, групах вучні напаўняюць гэтыя ключавыя паняцці, выразы неабходнай інфармацыяй.
Прыём "Ключавыя словы". Гэта словы, па якіх можна скласці аповяд ці азначэнні некаторага паняцця.
Множны выбар — выбар правільнага адказу з прапанаваных варыянтаў.
Запаўненне табліцы – занясенне ў табліцу неабходнай інфармацыі.
Канспектаванне –запіс коратка ў форме нататак утрымання прачытанага тэксту з мэтай зафіксаваць неабходную інфармацыю для далейшага выкарыстання.
Тэхналогія праблемнага навучання заснавана на стварэнні праблемных сітуацый, актыўнай пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў, якая складаецца ў пошуку і рашэнні складаных пытанняў, што патрабуюць актуалізацыі ведаў, аналізу, уменні бачыць за асобнымі фактамі з'явы. Для стварэння праблемных сітуацый выкарыстоўваю таксама крыжаванкі, якія дапамагаюць вызначыць тэму ўрока ці аўтара, а таксама высвятліць узровень разумення твора.
Праектная тэхналогія развівае ў школьнікаў уменне самастойна канструяваць свае веды і арыентавацца ў інфармацыйнай прасторы. Выяўляць кампетэнцыю ў пытаннях, звязаных з тэмай праекта. Мэтай праектнай дзейнасці з'яўляецца стварэнне творчага прадукта, які дазваляе вырашыць шэраг задач: пашырыць сістэму вобразаў і ўяўленняў аб вывучаемым творы і жанры, развіваць пазнавальныя навыкі, навыкаў прэзентацыі рэфлексійнай дзейнасці.
Гульнёвую тэхналогію выкарыстоўваю на ўроках для дасягнення адзінства эмацыянальнага і рацыянальнага ў навучанні. Тут адбываецца атрыманне і абмен інфармацыяй, фарміруюцца навыкі зносін і ўзаемадзеянні. Уключэнне ва ўрок гуль-нёвых момантаў робіць навучанне цікавейшым, стварае ў навучэнцаў добры настрой, палягчае працэс пераадолення цяжкасцяў у навучанні. Іх можна выкарыстоўваць на розных этапах урока. З мэтай актывізацыі ведаў, развіцці пазнавальнай цікавасці і творчай актыўнасці напачатку ўрока выкарыстоўваю загадкі, рэбусы, крыжаванкі. "Мім-тэатр"- намаляваць мімікай і жэстамі аднаго з герояў твора, клас адгадвае.
Інфармацыйна - камунікацыйная тэхналогія – гэта праца з рознымі крыніцамі інфармацыі. У слоўнікавай працы для тлумачэння незнаёмых слоў і паняццяў актуаль-ныя тлумачальны і энцыклапедычны слоўнікі. Важнай перавагай тэхналогіі з'яўляецца нагляднасць, бо вялікая частка інфармацыі для вучняў засвойваецца з дапамогай зрокавай памяці, і ўздзеянне на яе вельмі важна ў навучанні. Найболей папулярным з'яўляецца выкарыстанне мультымедыйнай прэзентацыі. Але тут важна не захапляцца. Прэзентацыя не самамэта, яна павінна вылучаць асноўныя моманты тэмы.
Здароўезберагаючая тэхналогія – неад'емная частка працы настаўніка, якая дазваляе стварыць на ўроку зону псіхалагічнага камфорту. Тут з улікам дазіроўкі на-вучальнай нагрузкі, выкананнем гігіенічных патрабаванняў, спрыяльным эмацыя-нальным настроем, уключэннем аздараўленчых момантаў, хочу адзначыць важнасць змены відаў дзейнасці на ўроку, якія дазваляюць пераадолець стомленасць, засму-чэнне, нездавальняючасць.
На асобасна-арыентаваным уроку ствараю навучальную сітуацыю, калі не толькі выкладаюцца веды, але і раскрываюцца, фарміруюцца і рэалізуюцца асобасныя асаблівасці навучэнцаў. Асаблівасцямі гэтай тэхналогіі з'яўляюцца: прадумванне нас-таўнікам магчымасцяў для самастойнага праяўлення вучняў; даць ім магчымасць зада-ваць пытанні, выказваць арыгінальныя ідэі і гіпотэзы; арганізацыя абмену думкамі, меркаваннямі; стымуляванне навучэнцаў да дапаўнення і аналізу адказаў таварышаў; імкненне да стварэння сітуацыі поспеху для кожнага навучэнца; падахвочванне іх да пошуку альтэрнатыўнай інфармацыі пры падрыхтоўцы да ўрока.
Спалучэнне разгледжаных прыёмаў працы з тэкстам, выкарыстоўваючы каму-нікатыўна-дзейнасны падыход, дазваляе эфектыўна пабудаваць працу на ўроку па фарміраванні чытацкіх уменняў, у вучняў фарміруюцца навыкі мыслення і рэфлексіі, якія з'яўляюцца важнымі састаўнымі паняцця "чытацкая пісьменнасць".
Такім чынам, для развіцця чытацкай пісьменнасці неабходна сістэматычна арганізоўваць працу навучэнцаў з тэкстам не толькі на ўроках літаратуры, здабываць і выдзяляць інфармацыю на кожным уроку, аргументаваць свой адказ. Калі мы сістэма-тычна і мэтанакіравана будзем выкарыстоўваць метадычныя прыёмы ў працы над развіццём чытання, то сфарміруем чытацкую самастойнасць школьнікаў, а каштоўнасць кнігі і чытання зноў стане бясспрэчным.
У заключэнні хочу адзначыць, што эфектыўнасць дадзенай працы перш за ўсё залежыць ад педагога, задача якога, выступая арганізатарам навучальнай дзейнасці, стаць саўдзельнікам гэтага працэсу. Тады ён упэўнена можа сказаць:«Мои ученики будут знать новое не только от меня; они будут открывать это новое сами» (І.Г.Песталоцы).
Літаратура:
1.Жуковіч М.В. Сучасныя адукацыйныя тэхналогіі на ўроках беларускай мовы і літаратуры / Мінск:Авэрсэв, 2015
2.Лапічэнкава Р. Ул. Актыўныя формы выкладання беларускай мовы і літаратуры / Пад рэд. М.К.Жук. – Мазыр: Выдавецкі Дом “Белы Вецер”, 2002
3.Колеченко А.К. педагогических технологий: Пособие для преподавателей. – СПб.:КАРО, 2001
4. Интернет – ресурсы.
comments powered by HyperComments
